Phó thủ tướng Chính phủ Trần Hồng Hà. Ảnh: VGP
Chủ trì họp về giải phóng mặt bằng dự án đường sắt tốc độ cao Bắc Nam chiều 16/6, Phó thủ tướng Trần Hồng Hà giao Bộ Tài chính hướng dẫn bố trí vốn, gửi 15 tỉnh thành có tuyến đường đi qua để triển khai; Bộ Xây dựng, Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp địa phương tổ chức thực hiện.
Theo Phó thủ tướng, tuyến đường sắt có ý nghĩa chiến lược trong phát triển kinh tế xã hội, kết nối vùng miền, nên giải phóng mặt bằng cần được tiến hành khẩn trương, bài bản, đúng quy định. Mục tiêu là bắt đầu triển khai trong tháng 8, bao gồm cả tái định cư - bước khởi động cho dự án.
Bộ Xây dựng được giao làm việc trực tiếp với từng địa phương để rà soát thực địa, đặc biệt tại các đoạn tuyến đi qua vùng lõi rừng tự nhiên, khu vực quốc phòng, an ninh, di sản văn hóa hoặc khu dân cư đông đúc. Dù hướng tuyến mới chỉ xác định trên bản đồ, địa phương cần chủ động xác định diện tích đất, dân cư bị ảnh hưởng để lên phương án cụ thể.
Địa phương cũng được yêu cầu điều chỉnh quy hoạch xung quanh các nhà ga nhằm tối ưu kết nối giao thông, phát triển đô thị hiện đại. Trong khi hồ sơ thiết kế chưa hoàn chỉnh, các tỉnh được tạm gửi đề xuất phần tái định cư để cấp vốn, không để xảy ra tình trạng đùn đẩy trách nhiệm giữa các bộ ngành.
Phó thủ tướng yêu cầu mỗi tỉnh lập Ban chỉ đạo và tổ giúp việc điều hành trực tiếp việc giải phóng mặt bằng và tái định cư, có thể phân cấp cho xã nhưng phải chịu trách nhiệm trước Trung ương.
Theo Thứ trưởng Xây dựng Bùi Xuân Dũng, tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc Nam dài 1.541 km, từ ga Ngọc Hồi (Hà Nội) đến ga Thủ Thiêm (TP HCM), đi qua 15 tỉnh, thành sau sáp nhập. Tuyến có 23 ga, trong đó 5 ga hàng hóa; nhu cầu sử dụng đất khoảng 10.800 ha, với hơn 120.000 hộ dân phải tái định cư.
Bộ đã bàn giao hồ sơ thiết kế sơ bộ và ranh giới giải phóng mặt bằng cho 20 địa phương. Tuy nhiên đến nay mới có Ninh Bình thành lập Ban chỉ đạo; Vĩnh Phúc, Phú Yên, Hà Tĩnh, Thanh Hóa và Ninh Bình hoàn thành rà soát nhu cầu tái định cư; duy nhất TP Huế lập kế hoạch triển khai. Trong khi đó, các địa phương phải hoàn thành giải phóng mặt bằng trước tháng 12/2026 để kịp bàn giao cho nhà thầu thi công.
Một số tỉnh kiến nghị được ứng vốn để làm hạ tầng tái định cư, hỗ trợ xác định hướng tuyến chính thức tránh đi qua khu tái định cư hoặc di tích, đề nghị Trung ương hỗ trợ vốn bồi thường.
Phó chủ tịch TP Hà Nội Nguyễn Mạnh Quyền đề xuất chọn các nhà ga lớn như Ngọc Hồi hoặc Thường Tín, nơi có điều kiện thuận lợi để khởi công dự án vào ngày 19/8.
Trong khi đó, Phó chủ tịch TP HCM Bùi Xuân Cường đề nghị tích hợp mô hình phát triển đô thị theo hướng giao thông (TOD) tại ga Thủ Thiêm và bãi đậu tàu khoảng 60,5 ha để khai thác hiệu quả hạ tầng đường sắt.
Ảnh minh họa. Nguồn: AI
Những vấn đề được chuyên gia đặt ra
Thời gian qua, cùng với việc những tập đoàn tư nhấn lớn trong nước như Thaco, Vingroup có động thái bày tỏ quan tâm đến việc tham gia triển khai, đầu tư siêu dự án hạ tầng đường sắt cao tốc Bắc Nam.
TS Nguyễn Văn Phúc, nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội, cho rằng Đảng và Nhà nước đã có chủ trương phát triển mạnh mẽ kinh tế tư nhân, tạo điều kiện cho doanh nghiệp tư nhân tham gia các dự án trọng điểm quốc gia, kể cả dự án đường sắt. Đây là chủ trương mới, quan trọng nhằm phát huy nội lực, nguồn lực to lớn trong nhân dân, trong xã hội để phát triển đất nước.
Doanh nghiệp thuộc khu vực kinh tế tư nhân đề xuất tham gia dự án hạ tầng giao thông trọng điểm quốc gia như đường sắt tốc độ cao Bắc Nam có vốn đầu tư rất lớn, rất khó huy động, với thời gian rất dài, khả năng lợi nhuận thấp là "rất đáng khích lệ, thể hiện lòng yêu nước, tinh thần cống hiến đối với quốc gia, dân tộc".
GS Hoàng Văn Cường, nguyên Phó hiệu trưởng Đại học Kinh tế quốc dân, nhìn nhận lẽ ra nhà nước phải bỏ toàn bộ ngân sách đầu tư và chưa nghĩ đến khi nào thu hồi vốn thì bây giờ nhà đầu tư tư nhân vay tạm thời số tiền đó, sau đó trả lại. Xét về mặt tài chính ngân sách, phương án này có lợi hơn cho ngân sách. Đây là sự hỗ trợ của nhà nước cho doanh nghiệp tư nhân để họ làm thay phần việc của nhà nước phải làm.
"Chúng ta cần khuyến khích, thúc đẩy kinh tế tư nhân để chung tay cùng nhà nước đảm nhận chương trình, mục tiêu phát triển, chứ không thể cứ dùng đầu tư công", ông Cường nói.
Tuy nhiên, xuất phát từ việc đường sắt tốc độ cao Bắc Nam là tuyến xương sống, huyết mạch của quốc gia, được xác định có tính lưỡng dụng, vừa phục vụ phát triển kinh tế xã hội, vừa phục vụ quốc phòng an ninh. TS Nguyễn Văn Phúc chỉ ra hàng loạt băn khoăn như nếu doanh nghiệp thuộc khu vực kinh tế tư nhân đầu tư, quản lý, vận hành, kinh doanh thì sẽ đáp ứng yêu cầu của Nhà nước để kết hợp thực hiện hai nhiệm vụ đó như thế nào, có bảo đảm không xung đột lợi ích hay không?
Theo đề xuất, dự án đường sắt này sẽ do doanh nghiệp đầu tư, quản lý, vận hành, kinh doanh trong 99 năm. Với thời gian dài như vậy chắc chắn sẽ có nhiều biến động về doanh nghiệp, chủ đầu tư, vốn đầu tư, vốn kinh doanh và các rủi ro khác. "Giả sử doanh nghiệp không thể kinh doanh tiếp thì có được tự do chuyển nhượng cho doanh nghiệp khác hay bắt buộc Nhà nước phải nhận chuyển giao?", ông Phúc đặt câu hỏi.
Việc giao cho một doanh nghiệp kinh doanh vận tải công cộng dễ dẫn đến độc quyền, ảnh hưởng đến lợi ích của hành khách. Nhưng doanh nghiệp không thể tự do định giá hoàn toàn theo thị trường mà phải chịu sự áp giá trần của Nhà nước. Trong trường hợp bị lỗ, doanh nghiệp có yêu cầu Nhà nước bù lỗ không?
Chuyên gia kinh tế Ngô Trí Long nhận xét dù khuyến khích doanh nghiệp tư nhân tham gia đầu tư dự án trọng điểm quốc gia thì vẫn phải thực hiện theo đúng quy định, thể chế, tạo công bằng giữa doanh nghiệp nhà nước và tư nhân, giữa doanh nghiệp tư nhân với nhau. VinSpeed nằm trong hệ sinh thái Vingroup song chưa có kinh nghiệm về đường sắt tốc độ cao, kể cả Vingroup cũng chưa có kinh nghiệm trong lĩnh vực này, trong khi đây là dự án quy mô lớn, yêu cầu cao về trình độ khoa học kỹ thuật, tính an toàn.
Ông Long cũng băn khoăn thời gian doanh nghiệp đề xuất được vận hành khai thác đường sắt tốc độ cao để hoàn vốn trong 99 năm là quá dài. Trên thế giới chưa có dự án hạ tầng giao thông nào được doanh nghiệp đầu tư có thời gian thu hồi vốn dài như vậy. "Thế giới và trong nước luôn có những biến động về kinh tế. Dự án có thể bị chuyển đổi doanh nghiệp vận hành thì nhà nước sẽ kiểm soát như thế nào?", ông Long đặt câu hỏi.