Bi kịch của một thiên tài nghệ thuật

Lấy cảm hứng từ cuộc đời danh họa Paul Gauguin - người bỏ lại sau lưng cuộc sống sung túc, gia đình và địa vị để theo đuổi hội họa nơi hoang đảo Tahiti - Maugham đã xây dựng nên nhân vật Charles Strickland: một kẻ vừa bị coi là quái đản, ích kỷ và vô đạo đức, nhưng cũng là hiện thân thuần túy nhất cho lý tưởng nghệ thuật.

The Moon and Sixpence (Mặt trăng và đồng sáu xu) không chỉ là một tiểu thuyết nghệ thuật, mà còn là một lời chất vấn sâu sắc về ranh giới giữa thiên tài và tội lỗi, giữa tình yêu với cái đẹp và sự thờ ơ với nhân loại.

Strickland - Họa sĩ hay quái nhân?

Charles Strickland xuất hiện trong những trang đầu của tiểu thuyết như một người đàn ông Anh bình thường: kế toán trung lưu, có gia đình, vợ đẹp, con ngoan và sống cuộc đời yên ổn. Thế nhưng, ông ta bất ngờ rũ bỏ tất cả để chạy trốn sang Paris và bắt đầu cuộc sống trong nghèo đói, cô độc để theo đuổi hội họa.

Hành động của Strickland không được lý giải bằng những lý do lãng mạn hay cao đẹp. Ông không giải thích, không xin lỗi, không biện minh. Với ông, hội họa không phải là “sự lựa chọn” mà là một bản năng, một nỗi ám ảnh đến tận xương tủy.

Maugham xây dựng Strickland như một nhân vật hoàn toàn tách biệt khỏi những chuẩn mực đạo đức thông thường. Ông tàn nhẫn với vợ, hờ hững với người yêu, và vô cảm trước nỗi đau của người khác.

Strickland khiến người đọc - và cả người kể chuyện - phẫn nộ, khó hiểu, rồi cuối cùng là bị cuốn hút. Bởi chính trong sự tàn nhẫn ấy, có một thứ gì đó chân thực và nguyên sơ đến đáng sợ: đó là khao khát được sống với bản thể nghệ sĩ một cách trọn vẹn, không ràng buộc, không thỏa hiệp.

Sách Mặt trăng và đồng sáu xu.

Nghệ thuật: Lý tưởng tuyệt đối hay sự ngụy biện cho ích kỷ?

Điểm hấp dẫn nhất của Mặt trăng và đồng sáu xu nằm ở chỗ Maugham không bao giờ trực tiếp phán xét Strickland. Ông để người kể chuyện - một nhà văn quan sát và không can thiệp - thuật lại cuộc đời họa sĩ ấy như một hành trình không thể hiểu nổi. Người đọc được mời gọi tham gia vào trò chơi đạo đức: liệu ta có thể tha thứ cho những tổn thương Strickland gây ra nếu hiểu rằng ông sống và chết vì nghệ thuật?

Ở một khía cạnh nào đó, Strickland giống như một tín đồ sùng đạo mà tôn giáo của ông là hội họa. Mọi thứ khác - tiền bạc, tình yêu, danh vọng - đều là phù phiếm. Ông sẵn sàng sống trong nghèo khổ, bị cả xã hội miệt thị, bị coi là điên rồ, miễn sao được vẽ. Nghệ thuật đối với ông không phải là phương tiện để kiếm sống hay được công nhận, mà là mục tiêu tối thượng, là bản chất của sự tồn tại.

Song chính điều đó cũng đặt ra câu hỏi nhức nhối: Phải chăng lý tưởng nghệ thuật có thể được dùng để biện minh cho mọi hành vi, kể cả sự tàn nhẫn và vô trách nhiệm? Hay nói cách khác, nếu một người sẵn sàng gây đau đớn cho người khác chỉ để theo đuổi “cái đẹp”, thì cái đẹp ấy có còn xứng đáng?

Tiêu đề tiểu thuyết - Mặt trăng và đồng sáu xu - là một ẩn dụ nhiều tầng nghĩa. “Mặt trăng” đại diện cho lý tưởng, khát vọng cao xa, còn “đồng sáu xu” tượng trưng cho thực tế tầm thường, nhỏ nhoi. Như nhà văn G.K. Chesterton từng viết: “Anh ta giương mắt lên ngắm mặt trăng mà không thấy được đồng sáu xu dưới chân mình”.

Strickland là mẫu người duy mỹ đến mức chối bỏ cả cuộc sống đời thường. Ông không màng đến thức ăn, chỗ ở, các mối quan hệ xã hội - những “đồng sáu xu” của đời sống - mà chỉ hướng về mặt trăng, tức hội họa. Nhưng trong hành trình ấy, ông cũng đánh mất sự kết nối với loài người, trở thành kẻ sống bên lề xã hội, tự cô lập chính mình.

Câu chuyện của Strickland là một ẩn dụ cho tất cả nghệ sĩ, phải đứng trước lựa chọn giữa ước mơ và nghĩa vụ, giữa đam mê và thực tế. Không phải ai cũng có (hoặc dám) từ bỏ đồng sáu xu để tìm kiếm mặt trăng.

Câu chuyện của Strickland là một ẩn dụ cho tất cả nghệ sĩ - và cả những con người bình thường - phải đứng trước lựa chọn giữa ước mơ và nghĩa vụ, giữa đam mê và thực tế. Không phải ai cũng có (hoặc dám) từ bỏ đồng sáu xu để tìm kiếm mặt trăng. Nhưng cũng không phải ai đi tìm mặt trăng cũng sẵn sàng trả cái giá mà Strickland đã trả: sự cô độc tuyệt đối và cái chết nơi đất khách.

Dù Maugham chưa bao giờ tuyên bố tiểu thuyết của ông là tiểu sử hư cấu về Paul Gauguin, nhưng những điểm tương đồng là không thể phủ nhận. Gauguin từng là một nhà môi giới chứng khoán giàu có, có gia đình, rồi đột ngột rời bỏ tất cả để sống và sáng tác tại Polynesia. Ông cũng được nhìn nhận là người nghệ sĩ tiên phong, có cá tính mạnh mẽ và phong cách phá cách - giống Strickland.

Tuy nhiên, Maugham không đơn thuần tái hiện lại cuộc đời Gauguin, mà ông biến nhân vật Strickland thành một nguyên mẫu lý tưởng hóa: một người hoàn toàn sống vì nghệ thuật, đến mức không cần biết nghệ thuật ấy có được công nhận hay không. Sự đối lập giữa Strickland và thế giới văn minh cũng phản ánh sự vỡ mộng của Maugham với xã hội phương Tây: nơi người ta sống bằng vẻ ngoài, bằng sự tử tế đạo đức giả, chứ không phải bằng đam mê thực sự.

Mặt trăng và đồng sáu xu không phải là một tiểu thuyết dễ chịu. Nó khiến người đọc đôi khi cảm thấy khó chịu, tức tối, thậm chí phẫn nộ. Nhưng chính điều đó làm nên sức mạnh của tác phẩm. Somerset Maugham không đưa ra câu trả lời, không ca ngợi, cũng không lên án. Ông để người đọc tự định nghĩa: liệu sự vĩ đại trong nghệ thuật có biện minh được sự nhỏ bé trong nhân cách? Liệu “mặt trăng” có đáng giá hơn “đồng sáu xu”?

Và cuối cùng, tác phẩm là một lời nhắc nhở sâu sắc: đằng sau mỗi bức tranh vĩ đại là một cái giá - và đôi khi, cái giá ấy là một cuộc đời.